Model upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, tzw. konsumentów podporządkowany jest funkcji oddłużania niewypłacalnych osób fizycznych. Cel tego postępowania został określony w art. 2 prawa upadłościowego. Zgodnie z nim postępowanie osób fizycznych należy prowadzić tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym.
Zasadniczo oddłużenie osób fizycznych może nastąpić w dwóch rybach, na mocy postanowienia Sądu bądź na mocy układu konsumenckiego, jeżeli układ przewiduje umorzenie całości lub części zobowiązań.
W pierwszym przypadku umorzenie zobowiązań dzieje się z mocy postanowienia Sądu. Sąd może umorzyć zobowiązania niewypłacalnego dłużnika wbrew woli wszystkich bądź niektórych wierzycieli.
Z kolei układ w upadłości konsumenckiej może zostać zawarty po ogłoszeniu upadłości albo bez ogłaszania upadłości dłużnika na wniosek bądź po skierowaniu przez Sąd dłużnika do takiego trybu w postępowaniu o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli. Zgodnie z art. 49127 ust. 1 prawa upadłościowego, uwzględniając wniosek o otwarcie postępowania na zgromadzeniu wierzycieli lub kierując dłużnika do tego postępowania, Sąd wydaje postanowienie o otwarciu postępowania o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli. W tym modelu oddłużenie następuje na mocy układu, czyli swoistej umowy zawieranej przez dłużnika z wierzycielami, przy czym nie jest to umowa z każdym z wierzycieli z osobna, tylko z określoną przez ustawę większością wierzycieli, którzy głosowali za przyjęciem układu. Co warto podkreślić układ wiąże wszystkich wierzycieli, nawet tych którzy głosowali przeciwko układowi. W tym modelu kompetencja Sądu ogranicza się wyłącznie do zatwierdzenia układu, albo odmowy zatwierdzenia układu, np. w sytuacji gdy przyjęty układ narusza prawo lub gdy zachodzi oczywista niewykonalność układu.
Oddłużenie w upadłości konsumenckiej może być definitywne lub niedefinitywne. Oddłużenie definitywne następuje wówczas, gdy Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalania planu spłaty. O oddłużeniu niedefinitywnym można natomiast mówić, gdy postępowanie upadłościowe kończy się ustaleniem planu spłaty wierzycieli (z uwagi na możliwość uchylenia planu spłaty wierzycieli) lub warunkowym umorzeniem zobowiązań. Umorzenie zobowiązań niedefinitywne zachodzi również w przypadku, gdy postępowanie upadłościowe kończy się zawarciem układu konsumenckiego, a to z uwagi na fakt, że w tym modelu oddłużenie definitywne nastąpi dopiero po wykonaniu układu.
Oddłużenie w upadłości konsumenckiej charakteryzuje wielopostaciowość, tzn. może ono nastąpić w rożnych trybach, na podstawie różnych przepisów ustawy i na różnych etapach postępowania upadłościowego. Warto dodać, ze umorzenie zobowiązań może nastąpić w postępowaniu zwykłym (przewidzianym dla osób prowadzących działalność gospodarczą) lub odrębnym (przewidzianym dla osób, którzy nie są przedsiębiorcami).
Do oddłużenia w postępowaniu zwykłam (prowadzonym dla osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą) może dojść, jeżeli zostaną spełnione przesłanki do zakończenia postępowania upadłościowego. Zgodnie z art. 368 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego Sąd po wykonaniu ostatecznego planu podziału stwierdza zakończenie postępowania upadłościowego. Nadto Sąd stwierdza zakończenie postępowania upadłościowego, gdy w jego toku wszyscy wierzyciele zostaną zaspokojeni. Stwierdzenie zakończenia postępowania upadłościowego otwiera możliwość złożenia wniosku oddłużeniowego. Dłużnik ma na to 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego i w tym celu powinien złożyć wniosek o ustalenie planu spłaty wierzycieli i umorzenie pozostałej części zobowiązań, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Oddłużenie konsumenckie (w postępowaniu odrębnym) może wystąpić w następujących etapach postępowania upadłościowego. Najbardziej klasyczną formą oddłużenia konsumentów jest wydanie przez Sąd postanowienia o umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty w postępowaniu odrębnym. Jest to oddłużenie definitywne.
Drugim sposobem oddłużenia konsumenckiego wprowadzonym nowelizacją z 24 marca 2020 r. jest oddłużenie na mocy postanowienia Sądu o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalania planu. Oddłużenie to nie jest jednak definitywne, ponieważ może zostać uchylone w razie zmiany okoliczności.
Trzecia możliwość oddłużenia konsumenckiego to umorzenie zobowiązań upadłego postanowieniem Sądu po wykonaniu przez upadłego planu spłaty. Tutaj dochodzi do oddłużenia definitywnego.
Czwarta postać oddłużenia to umorzenie zobowiązań upadłego postanowieniem Sądu po uchyleniu planu spłaty, którego upadły nie jest w stanie wykonać z przyczyn obiektywnych (np. w razie nagłego pogorszenia stanu zdrowia, które trwale uniemożliwia dłużnikowi wykonywanie planu spłaty). W tej sytuacji dochodzi do oddłużenia definitywnego.
Piąta postać oddłużenia to umorzenie zobowiązań upadłego w drodze wykonania układu konsumenckiego. Jeżeli układ zostanie w całości wykonany Sąd wyda wówczas postanowienie o stwierdzeniu wykonania układu. W tym przypadku dochodzi do oddłużenia definitywnego.
Umorzenie zobowiązań w upadłości w upadłości konsumenckiej obejmuje swym zakresem co do zasady wszystkie zobowiązania, bez względu na ich naturę, tzn. zobowiązania o charakterze publicznoprawnym, czy prywatnoprawnym. Nie podlegają jednak umorzeniu zobowiązania o charakterze alimentacyjnym, zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie, jak również zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem oraz zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.
Warto podkreślić, że umorzenie zobowiązań w upadłości konsumenckiej nie polega ani na wykonaniu w całości zobowiązania przez dłużnika ani na darowaniu tego zobowiązania przez wierzyciela, chyba, że wierzyciel zgodzi się na objęcie jego wierzytelności układem, na mocy którego przynajmniej część zobowiązania zostanie umorzona. Można powiedzieć, że umorzenie zobowiązań z mocy postanowienia Sądu ma charakter przymusowy. Następuje ono wbrew woli wierzycieli.
Skutkiem umorzenia zobowiązań w postępowaniu upadłościowym jest utrata bytu prawnego zobowiązania, która polega na unicestwieniu i wygaśnięciu zobowiązania. Oznacza to, że zobowiązanie takie przestaje istnieć, a dłużnik nie jest już zobowiązany do świadczenia. Warto dodać, że w przypadku umorzenia zobowiązań w postępowaniu upadłościowym niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego o wierzytelność, która objęta była objęta postępowaniem upadłościowym, chyba, że egzekucja dotyczy długu, który nie podlega umorzeniu w postępowaniu upadłościowym (np. długu alimentacyjny).